نقدی بر تاریخ نگاری متناقض جمهوری گیلان

ظهور و سقوط جمهوری شوروی سوسیالیستی گیلان در 1920-1921 در تاریخ معاصر ایران به‌مانند نمایشی تند و پرشور بود که سرمشقی شد برای جنبش رهایی‌بخش ملّی و نیروی چریکی دهقانی در ایران. بنیادگذاران حزب کمونیست ایران در این نهضت (که به نظرشان جنبشی رهایی‌بخش بود) اظهار وجود کردند و در این نمایش به صحنه آمدند. سوسیالیسم نیز که به فرجامی تراژیک ختم شد، آزمون کوتاه‌مدّت خود را در همین نمایش از سر گذراند. رهبر اصلی نهضت، میرزاکوچک‌خان، ناسیونالیسمِ پرشورِ رادیکال را با تشیّع نیرومند سیاسی درآمیخت و پیش‌نمونۀ ویژگی‌هایی شد که در جنبش‌های اعتراضی ایران در قرن بیستم پدیدار شدند. شکست جمهوری به مرگ میرزاکوچک‌خان (1880-1921) و ادامۀ سلطۀ بریتانیا در ایران انجامید. رضاخان (پهلوی) که فرماندۀ نیروهای حکومت مرکزی در جنگ با جمهوری گیلان بود و برای سرِ میرزاکوچک‌خان جایزه گذاشته بود، اعتبار خود را در سقوط این جمهوری می‌دید.